‘Gezondheid is de uitkomst, wanneer er bijvoorbeeld geen schulden zijn’

Op 26 november is de handleiding ‘Integrale Wijkaanpak op basis van Positieve Gezondheid en Leefomgeving’ gepresenteerd. Drie jaar lang was Herman van Wietmarschen van het Louis Bolk Instituut als projectleider betrokken bij het project ‘Venserpolder Groeit & Leeft!’. Samen met collega-onderzoeker Sjef Staps en andere deskundigen werd gekeken naar het effect van Positieve Gezondheid op de gezondheid én de leefomgeving van bewoners in de wijk in Amsterdam Zuidoost. Dat effect is groot wanneer het langer duurt dan drie jaar: “Langdurige ondersteuning van wijken als Venserpolder is nodig om veranderingen door te zetten én vast te houden”, aldus Van Wietmarschen.

De ervaringen van de onderzoekers en professionals bij het Amsterdamse project (van november 2016-2019) zijn gebundeld in een handleiding met een stappenplan, tips en voorbeelden hoe beleidsmakers en professionals in het sociale domein succesvol aan de slag kunnen.

Van Wietmarschen: “In het begin viel me op hoe groot de weerstand was. Mensen riepen ‘alweer zo’n project, hier komt toch niets uit’. Dat was goed voor mij om te ervaren.” De projectleiders wilden namelijk echt iets doen mét de bewoners. Daarom zijn er veel gesprekken gevoerd. Vertrouwen winnen speelde een belangrijke rol bij de totstandkoming van de veranderingen in de wijk. Het geluk kwam met een betrokken journalist die al veel had gedaan in de buurt: Jessica Dikmoet. Op 22 november ontving ze voor haar werk de BRASA AWARD 2019.

“Dit contact heeft enorm geholpen”, onderstreept Van Wietmarschen. “Bewoners zagen het toen gauw zitten. En wij op onze beurt wilden de bewoners vooruit brengen met duurzame oplossingen die hen écht zouden helpen.”

Bewoners vanaf het begin betrekken

De onderzoekers gingen eerst in gesprek met de bewoners. Middels interviews kon een inventarisatie worden gemaakt van de wensen voor verbetering. De aanpak om veranderingen tot stand te brengen, werd op deze manier door de bewoners zelf ontwikkeld. Er kwam een stemactie waar drie projecten uit werden gekozen voor een gezonde en leefbare wijk.

• Alle filmpjes zijn te zien op de website onder ‘Stemactie’.

Twee projecten daarvan zijn gemonitord: het inloopkoffie-uurtje en de groei- en bloeituin. Bij deze projecten viel op dat vrouwen meer betrokkenheid toonden dan mannen. Maar ook hoe belangrijk eigenaarschap van de betrokken deskundigen van de gemeente voor de continuïteit van een project is.

Omdat de integraliteit van het project voor veel bewoners niet zo duidelijk was, zei het begrip Positieve Gezondheid hen ook niet zoveel, constateerde het projectteam. “Een kleine groep kartrekkers uit de wijk begreep het wel. Zij hebben uiteindelijk ook de projectnaam bedacht en het logo.”

Grote wens: gezonde voeding en meer informatie over gezondheid

Het projectteam zag verder dat er behoefte was aan informatie over gezondheid en een plek waar je naartoe kan met vragen hierover. Zo is er een digitale wegwijzer over gezondheid gekomen in de lokale bibliotheek, een KOPPL-zuil. En in het gezondheidscentrum is het koffie-uurtje gestart.

Hier kunnen bewoners kennis over gezondheid opdoen, ondersteuning van een deskundige krijgen en elkaar ontmoeten. Dit koffie-uurtje heeft een belangrijke signalerende functie in de wijk. Daarnaast zijn er verschillende themabijeenkomsten georganiseerd waar honderden bewoners aan hebben deelgenomen. Er is een actieve moestuin voor vrouwen gekomen en er zijn kooklessen met kinderen verzorgd.

Tenslotte kwam er ook een veelbesproken documentaire bij omroep Human: De vrouwen van Venserpolder.

Zichtbare toename veerkracht

Met al die wensen die uitkwamen, zag Van Wietmarschen het bewustzijn over de rol van de fysieke en sociale leefomgeving en Positieve Gezondheid toenemen onder bewoners én professionals.

“De veerkracht bij mensen nam aanzienlijk toe. Ze werden assertiever, het delen en opnemen van kennis ging veel beter, mensen wisten ook beter waar informatie te vinden was. Bewoners gingen elkaar motiveren. En de inzet van Positieve Gezondheid als gedeelde visie heeft de verbinding tussen zorgverleners ook verstrekt.”

Mooie uitkomsten van een proces waar Van Wietmarschen tevreden op terugkijkt. Tegelijkertijd heeft de projectleider ervaren dat de praktijk weerbarstiger is dan de theorie: “Je kan vol enthousiasme en verwachtingen aan een project beginnen, maar soms voelt het als een druppel op een gloeiende plaat. Mijn geleerde les is dan ook om verwachtingen bij te stellen. Als onderzoeker kun je wel bijdragen aan de eerste stappen, maar voor een meer structurele inbedding zijn het uiteindelijk de partijen in de wijk en de gemeente zelf die het moeten overnemen en voortzetten.”

Gezondheid als uitkomst, geen doel op zich

De focus van professionals op het verhaal en de redenen achter de problematiek is van essentieel belang, denkt Van Wietmarschen: “Bij volgende projecten zou ik adviseren om bijvoorbeeld meer met schulden te doen. Schulden zorgen voor veel stress bij mensen. Hierdoor is er minder ruimte om met gezondheid bezig te zijn. Gezondheid zou meer als uitkomst moeten worden gezien, niet als doel op zich. Het doel is dat mensen uit de schulden komen en in staat zijn bij te dragen aan de samenleving. We kunnen niet verwachten dat iedereen eigen regie heeft over zijn leven, gezien de maatschappij waarin we leven. Daarbij is ondersteuning nodig en goede samenwerking met en tussen professionals.”

“Nu is de overheid bijvoorbeeld bezig met grote campagnes rondom stoppen met roken en obesitas. Ik denk dan: waarom is de focus op stoppen met roken en ongezond eten? Kijk veel beter naar wat erachter zit, zoals we dat hebben gedaan in Venserpolder. Met Positieve Gezondheid én de blik op de leefomgeving van bewoners, richt je je op de kracht en het versterken van de zingeving van bewoners.

Subsidiegevers zien graag dat zo’n wijk na drie jaar op en top gezond is, maar dat is niet realistisch. Onlangs sprak hoogleraar sociale geneeskunde Karien Stronks bij een bijeenkomst over sociaaleconomische gezondheidsverschillen. Stronks’ woorden kwamen hierop neer: er wordt al meer dan 20 jaar onderzoek gedaan, maar niets werkt. Hoe kan dat?”

Positieve Gezondheid legt structurele wensen én problemen bloot

Van Wietmarschen denkt dat er voor een deel een structureel probleem is in onze samenleving en dat ons huidige economische model wijken zoals Venserpolder in stand houdt. Wanneer professionals met Positieve Gezondheid én het spinnenweb werken, worden achterliggende en structurele problemen juist blootgelegd en ontstaan aanknopingspunten om iets te doen.

Kortom: als je iets wilt doen in complexe wijken, doe dan iets aan de financiële situatie van mensen, is de boodschap van Van Wietmarschen. “Experimenteer bijvoorbeeld met het basisinkomen en richt je op zingeving. Het structurele probleem wordt namelijk vaak onvoldoende aangepakt. En dat is: veel mensen zitten door geldproblemen jarenlang in de ellende.”

Adviezen & handleiding

Ben je beleidsmaker of professional in het sociale domein en bezig met de ontwikkeling van wijkgerichte oplossingen samen met wijkbewoners? Dan helpen onderstaande zeven stappen om het project te laten slagen.

1. 1. Laat bewoners vanaf het begin meedoen.
   2. Zorg voor een gelaagd projectteam en actieve deelnemers.
   3. Ga het gesprek aan met wijkbewoners; interview ze.
   4. Wat zijn de gemeenschappelijke belangen? Identificeer deze.
   5. Organiseer onderzoek ten dienste van bewoners.
   6. Gebruik diverse media voor communicatie over het traject.
   7. Gebruik de krachten van bewoners en zorg ervoor dat activiteiten niet afhankelijk zijn van één persoon.

Lees hier de uitgebreide handleiding ‘Integrale Wijkaanpak op basis van Positieve Gezondheid en Leefomgeving’.

Meer informatie is verder te vinden op de website van het Louis Bolk Instituut.